امروزه رسانه در همه ابعاد زندگی بشر نقش مهمی ایفا می‌کند و یکی از عمده‌ترین این نقش‌ها فرهنگ‌سازی، آموزش و ایجاد مشارکت اجتماعی است.

کارکرد رسانه در جامعه، آمیزه‌ای از نظام رسانه‌ای، نقش‌های پذیرفته شده و تعریف شده برای رسانه و رویکردهای رسانه‌ای در ایفای نقش هاست.

پدیده جهانی شدن و گسسته شدن مرزها بر اهمیت و ضرورت شناخت کارکردهای وسایل ارتباط جمعی و مخاطبان آن می‌افزاید. نظریه‌ها در هر علمی اساس شناخت عناصر و روابط حاکم بر آن علم می‌باشد و به گونه‌ای اجتناب ناپذیر شناخت آنها بر هر طالب علمی در آن زمینه واجب می‌نماید.

بدون شناخت دقیق و درست از اجزا و عناصر شکل دهنده هر علم نمی‌توان در مورد آن به ارزیابی و پیش‌بینی پرداخت و جهت آن را در راستای تبیین پدیده‌ها تشخیص داد.

علم ارتباطات نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نمی‌تواند باشد. با توجه به پیچیدگی‌های بالای علوم اجتماعی و به ویژه دانش ارتباطات که ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، حقوقی، فناوری و غیره را جملگی دربرمی‌گیرد تعداد نظرات در آن زیاد و تنوع دیدگاه‌ها فراوان است. از سوی دیگر فعالیت ارتباطی بشر که از آغاز زیست جمعی و اجتماعی با او همراه بود دچار تحولات فراوانی شده و در هر عصری به نوعی خاص جلوه گر شده است.

اینک که در هزاره سوم تمدن بشری و عصر ارتباطات و اطلاعات، توجه و اثربخشی علم ارتباطات به طور فزاینده افزایش شده است و یکی از مطرح‌ترین علوم در عرصه روابط بشری به حساب می‌آید. امروزه رسانه‌های جمعی و وسایل ارتباطی نقش مهمی در تمامی کشورها و جوامع بر عهده دارند. درک دنیای پیرامون و اطلاع از حوادث و رویدادها به خوبی تأثیرات وسایل ارتباط جمعی را برای همگان روشن می‌سازد.

در عصر جهانی شدن، فرهنگ حالتی یکپارچه می‌یابد و در گذر زمان تغییر و تحولات زندگی بشر و پاسخگویی به نیازهای اساسی اندیشه‌ها و دانستنی‌ها اهمیت وسایل ارتباط جمعی را محرز می‌نماید.

گسترش تکنولوژی ارتباطات و ایجاد تحولاتی شگرف در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی سبب شده است تا بسیاری از صاحب نظران موضوعات فرهنگی و اجتماعی این عصر را عصر ارتباطات نام گذاری کنند.

در فرایند گسترش فناوری اطلاعات و تأثیرگذاری آن در تاروپود زندگی مردم و جوامع انسانی سوال اصلی این است که در تکوین پدیده‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، رسانه‌ها چه جایگاه و نقش و کارکردی را دارند و چگونه می‌توان از این دستاورد امروزی بشر، بهترین استفاده را در جهت رشد و تعالی جوامع انسانی بهره برداری نمود.

نقش رسانه در زندگی مردم و دولت‌ها

رسانه‌ها در زندگی امروز مردم و دولت‌ها نقش‌های به سزایی ایفا می‌کنند و برای بیان تأثیر‌گذاری و نقش و کاربرد رسانه‌ها می‌توان به شکل گیری انقلاب‌های مردمی که در خاورمیانه و وقوع جنبش بیداری اسلامی اشاره کرد که رسانه‌ها در شکل‌گیری این انقلاب‌ها نقش مهمی داشتند.

باید توجه داشت که رسانه نمی‌تواند به خودی خود منشأ تحولات محسوب شود، اما آن‌چه رخ می‌دهد سرعت تکثیر این پدیده‌ها در رسانه‌های جدید و نقش این رسانه‌ها در برجسته‌سازی پدیده‌هاست.

در سال‌های اخیر داد و ستد محصولات تلویزیونی، رادیویی، فیلم‌های سینمایی و ویدئویی و… گسترش زیادی داشته است. سیستم‌های ملی پخش برنامه، تحت سلطه رقابت شدید بین‌المللی، توسعه فضای مجازی و کاهش میزان مخاطبان بوده، همچنان که الگوهای ارتباطی به طور روزافزونی از مرزهای ملی فراتر می‌رود، آمار دسترسی به اینترنت و کاربران آن به طور تصاعدی در حال رشد است.

در همه نقاط، مردم به شکلی بی‌سابقه در معرض ارزش‌های دیگر فرهنگ‌ها قرار گرفته‌اند. امروزه نقش رسانه‌ها و میزان نفوذ آنها در ساخت فرهنگی جوامع بر کسی پوشیده نیست. نقش عمده رسانه‌ها در شکل‌دهی به افکار عمومی و اهمیت رسانه‌ها تا حد زیادی مورد توجه قرار گیرد.

رسانه‌ها در شرایط کنونی یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پیشرفت بشری و یکی از با ارزش‌ترین وسایل آگاهی‌رسانی همگانی و عمومی هستند که پیوسته و با سرعت، به دلیل جایگاه و اهمیت کلیدی و طبق نیازمندی متقاضیان در حال گسترش و فراگیری‌اند.

در اهمیت رسانه‌ها این نکته کفایت می‌کند که در پرتو آگاهی‌دهی آنها، موانع جغرافیایی و تا حدودی سیاسی و فرهنگی از میان برداشته شده (دهکده جهانی) و میلیاردها نفر به وسیله رسانه‌ها با هم مرتبط شده‌اند و بسیار ساده می‌توانند اطلاعاتی را که نیاز دارند به دست آورند.

رسانه‌ها به عنوان حاملان و منتقل‌کنندگان پیام می‌توانند در ساخت فرهنگ عمومی، باورها و افکار عمومی مؤثر باشند و بدون در نظر گرفتن مرزهای جغرافیایی عقیدتی و فرهنگی امکان حضور در همه نقاط جغرافیایی را پیدا کرده اند. در حقیقت می‌توان به این نکته اذعان داشت که امروزه رسانه در همه ابعاد زندگی بشر نقش مهمی ایفا می‌کند و یکی از عمده‌ترین این نقش‌ها فرهنگ‌سازی، آموزش و ایجاد مشارکت اجتماعی است.

نداشتن سواد رسانه‌ای فرصت‌ها را به تهدید بدل می‌کند

افراد جامعه به دلیل نداشتن سواد کافی رسانه‌ای، ممکن است فرصت پیش آمده در شبکه‌های اجتماعی را به تهدید تبدیل کنند. اگر نگاه عمیقی به مبادله پیام‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بیندازیم، متوجه می‌شویم که جامعه ایرانی از فقدان سواد رسانه‌ای رنج می‌برد و این بی‌سوادی زنگ خطری است که باید جدی گرفته شود.

نباید فراموش کنیم که فضای مجازی و رسانه‌های نوین دنیایی از فرصت‌ها است؛ افراد در تعاملات روزمره با توجه به حریم خصوصیشان، خود به خود قوانینی را رعایت می‌کنند اما در فضای مجازی تمام این قوانین و شرایط نادیده گرفته می‌شود و همین موضوع باعث آسیب است. بنابراین با افزایش مهارت سواد رسانه‌ای جامعه، باید گونه‌ای رژیم مصرف رسانه‌ای را پیش روی افراد قرار دهیم که متناسب با این رژیم از هر رسانه درست استفاده کنند و قادر شوند در مواجهه با پیام‌های گوناگون نقادانه برخورد کنند.

امیر عباس صادقی